Cố Họa Sĩ Bửu Chỉ

GIỚI THIỆU
Họa sĩ Bửu Chỉ sinh ngày 08 tháng 10 năm 1948. Tốt nghiệp Cử Nhân Luật, Đại Học Huế. Tự học vẽ, chuyên về sơn dầu. Là một họa sĩ thành danh, triển lãm tranh ở nhiều nơi trong nước và hải ngoại.
Qua đời ngày 14 tháng 12 năm 2002. Hưởng dương 54 tuổi.
Trân trọng giới thiệu.
NHHN

Họa sĩ Bửu Chỉ
(Hình trong bài lấy từ Net)
(Xin click vào tất cả hình để xem rõ)

Khi nói đến Bửu Chỉ tôi không biết phải bắt đầu từ đâu. Từ khi Chỉ còn là một cậu bé hay khi Chỉ đã trưởng thành qua bao sự cố đời riêng và thăng trầm lịch sử, hay tập trung vào những năm cuối đời? Quan hệ của Chỉ và tôi là một mối thâm tình, lâu dài, xuyên suốt. Tuy có những đoạn đời vắng nhau, nhưng thông tin về Chỉ thì không thiếu.

Bửu Chỉ là em trai út của chị dâu tôi, Công Tằng Tôn Nữ Hà Lãnh, cũng là em ruột của Hồng Vân, Hồng Thủy, bạn trang lứa với tôi. Suốt thời gian từ mẫu giáo đến trung học Chỉ đều ở lại nhà tôi để ăn trưa, nghỉ ngơi, đợi tối mới cùng các chị về lại nhà riêng ở tận mãi Vỹ Dạ.

Mỗi chặng đường của Chỉ đều có một ý nghĩa và những thú vị riêng, nhưng tôi vẫn thích nhắc đến tuổi thơ của Chỉ, nhắc đến một cậu bé nhỏ nhắn, mái tóc đen rậm, và đôi mắt không mấy lớn mà vẫn căng hết sức muốn thu cả thế giới vào. Tuổi thơ Chỉ song hành cùng tuổi thơ tôi, đó là thời gian thơ mộng nhất, đẹp nhất của tôi ở Huế.

Nhà Ba Mẹ và nhà anh Hai tôi, tức anh rể Bửu Chỉ, ở số 6 - 8 Lê Đình Dương, ngay góc đường Lê Lợi. Con đường nhỏ, ngắn, dẫn đến bờ sông Hương tuyệt đẹp, lại cách Đài Phát Thanh Huế và cầu Tràng Tiền thêm một con đường ngắn với hàng cây đoát cũng dọc bờ sông Hương mà một số bạn thân của tôi bấy giờ đặt đùa theo tên tôi: “Giang sơn Tuyết Lộc”.

Cùng hai chị Hồng Vân, Thanh Thu đang học Đồng Khánh, Bửu Chỉ thường ở Vỹ Dạ đi bộ đến nhà tôi từ sáng sớm, nhập bọn với các cháu tôi, Minh Hà, Minh Phương, Việt Sơn, Việt Châu... gọi Chỉ bằng cậu. Niên khóa này rồi niên học khác, hình thành cái đuôi sắp hàng một, theo chị Hà-Lãnh qua Trương Định tới trường tiểu học Lê Lợi. Lúc còn học lớp ba, Chỉ khoảng bảy, tám tuổi, nhưng tính tình khác bạn cùng lớp, không năng động, chạy nhảy, đùa cợt quá mức. Về nhà, ăn cơm xong Chỉ lấy trong túi quần hai viên bi, lum khum đào một lỗ nhỏ rồi chăm chú bắn bi hàng giờ liền. Hết chơi bắn bi thì lấy bút chì, tập giấy ngồi vẽ. Vẽ hình nào ra hình đó, đường nét rõ ràng, bố cục chặt chẽ. Vừa nhìn con chó nằm ngủ mơ màng trên bực thềm, Chỉ vừa phác họa, vài nét thôi là giống hệt, từ dáng nằm thoải mái, cho đến cái mõm chuồi ra, đôi mắt khép hờ với hậu cảnh là bức tường thấp trước nhà tôi, phủ đầy hoa ti gôn xinh xắn. Cũng vào năm Chỉ học lớp ba, bức tranh màu “Hai con gà trống chọi” do Chỉ vẽ được giải nhất trong cuộc thi tranh nhi đồng toàn quốc, triển lãm tại Sài Gòn.

Họa sĩ Bửu Chỉ

Tuổi thơ có những cái hồn nhiên thật… hết biết. Có lần, Chỉ thấy o Thí, người giúp việc trong nhà tôi, vội vã đi ra vườn sau, Chỉ lật đật chạy theo. Bỗng nghe tiếng o Thí cằn nhằn um sùm. Tưởng có chuyện gì, tôi cũng chạy sau Chỉ. Chỉ nằm xổm như con ếch, nghiêng đầu sát đất nhìn o Thí… tè. Tôi lật đật thối lui, bụm miệng cười. Vài ngày sau, đi học về, Chỉ kéo tôi ra một góc vườn và rút tờ giấy vẽ hình chi chít màu đen:

– Đố chị Lộc, Chỉ vẽ cái chi?

Như thường lệ, vẽ xong tranh nào Chỉ cho tôi xem để bình luận màu sắc, nội dung, nhưng lần này tôi không đoán ra nổi.

 – Vẽ chi một đống sợi bùi nhùi rứa, ai mà đoán được.

Chỉ lên giọng đắc thắng:

– Thua chưa! Hến o Thí đó!

– Trời! – Tôi la lên – Tầm bậy tầm bạ, xé đi. Anh Hai thấy thì chết. Xé mau đi.

Chỉ lẫy:

– Mắc mớ chi mà xé. Cái hến cũng như cái miệng cái mũi, có chi ốt dột mà xé. Chị mới tầm bậy tầm bạ đó.

Chịu lý của công tử họ Bửu thôi, và đó là lý do dù rất cân nhắc, tôi quyết định giữ lại chi tiết độc đáo này sau khi đã tẩy xóa bản thảo mấy lần, không khỏi thầm nghĩ có khi đây là phát tiết một quan niệm hiện thực nào đó về nghệ thuật của chàng họa sĩ bé con sau này chăng – không rõ có liên quan chi tới trường phái hiện thực xã hội chủ nghĩa hay không!

Sau lưng nhà tôi là vườn hoa, hòn non bộ chính tay mẹ tôi chăm sóc, tạo dáng, chiết cành, tìm tòi mang về, phần lớn “kỳ hoa dị thảo” đều do chú tôi, ông Nguyễn Văn Yến (Morin Nguyễn Văn Yến) mang biếu, có một cái chõng tre lớn để mỗi chiều chiều Ba ngồi uống trà, Mẹ ngâm thơ hay đàn tranh những bài Bà vừa sáng tác cho Ba nghe.

Bửu Chỉ thích ngồi im lặng một góc nào đó trong vườn hàng giờ liền không biết chán, đôi khi tay chống cằm như “ông cụ non”, đôi khi hai tay bó gối, Chỉ im lặng và im lặng. Lạ lùng thật với độ tuổi hiếu động đó! Không hiểu trong cái đầu bé nhỏ kia đang suy nghĩ điều gì ghê gớm, bí mật, làm tôi không khỏi tò mò, nhưng cậu ta chẳng bao giờ thổ lộ với ai, dù với bạn bè hay anh chị.

Đó là một cậu bé cô đơn. Rất cô đơn!

Ám ảnh thiện và ác

Có những chiều thứ bảy, chủ nhật, tôi lại xuống tận nhà Chỉ ở Vỹ Dạ để chơi với Hồng Vân, Hồng Thủy. Nhà tôi chỉ có bốn anh em trai, riêng tôi là gái, không có chị nên tôi thường hay chơi với Hồng Vân, Hồng Thủy từ khi gia đình tôi ở đường Âm Hồn và nhà Chỉ còn ở đường Bộ Học, Thành Nội. Chúng tôi chơi nhảy dây, ô làng, múa hát. Tính Hồng Vân rất hiền, người mủm mỉm tròn quay, tóc búp bê. Tôi vẫn gọi Hồng Vân là Hột Mít. Ngay cả khuôn mặt của Hồng Vân cũng “tròn vành vạnh như cánh tía tô”, nhưng nổi bật nhất trên khuôn mặt luôn thơ ngây đó là đôi mắt bồ câu, tròn đen như hai viên bi lóng lánh và nụ cười tươi với chiếc răng khểnh rất duyên. Cho đến sau này, lúc đang dạy ở trường Phan Châu Trinh Đà Nẵng, mỗi lần về Huế gặp Hồng Vân đang dạy ở trường Quốc học, tôi vẫn gọi “Ê, Hột Mít!”, chiếc răng khểnh lại lộ ra, nụ cười hồn nhiên như trẻ thơ, và đôi mắt đen... chớp chớp. Hồng Thủy là chị Hồng Vân, “tửng tửng”, cô nàng lẽo đẽo theo chúng tôi, nhìn chúng tôi chơi, tủm tỉm cười một mình. Cô nàng không tham gia, cũng không trò chuyện, chỉ cười và cười! So với hai chị em bạn này thì tôi nhiều tài vặt hơn, giúp vui cho cả nhóm. Tôi khoái múa hát và biết cả làm thơ. Ngay từ năm đệ thất, đệ lục, tập tễnh làm thơ, đệ ngũ, tôi đã gửi thơ đăng báo Văn Hóa Ngày Nay của nhà văn Nhất Linh, báo Văn Nghệ Tiền Phong, Phổ Thông của Nguyễn Vỹ. Có bài thơ nào mới ra lò, tôi đọc cho Chỉ nghe, cậu ta cũng chăm chú tỏ vẻ hiểu... Ôi! Ai mà biết trong cái đầu đang gật gù đó, cậu ta thực sự nghĩ gì!

Bửu Chỉ là con trai út trong một gia đình mười bốn người con, nhưng từ nhỏ đến lớn Chỉ ít trò chuyện, gần gũi hay tâm sự với anh chị trong nhà. Tôi có cảm tưởng trong gia đình có tiếng bề thế này, mỗi người là một thế giới riêng. Bửu Chỉ cô đơn trong một khu vườn rộng lớn, cây cối um tùm bên bờ sông Hương. Những căn phòng thường xuyên cài chặt cửa. Tất cả đều khép kín. Mỗi bước chân gần như rón rén. Mọi lời trao đổi đều thì thầm. Với tuổi thơ tôi, ngôi nhà Chỉ như có điều gì u uất, bí ẩn. Và Chỉ thường lang thang hay ngồi vẽ trong bầu không khí tĩnh mịch đến lạnh lùng đó.

Một hôm, đang chơi ngoài sân với Hồng Vân và Hồng Thủy, tôi bỗng nghe tiếng cười lanh lảnh, kỳ lạ, rờn rợn cả người từ bên trong căn phòng luôn khép kín vẳng ra. Tôi hoảng hốt níu tay Vân hỏi:

– Chi rứa Vân?

Vân tỉnh bơ:

– Có chi mô mà sợ, mấy chị đánh lộn nhau đó. Ngày mô cũng rứa, giành ăn rồi nắm tóc nhau mà đánh.

Tôi mở to mắt:

– Hả? Răng lạ rứa? Tụi mình vô coi đi.

Vân nói nhỏ:

– Chú Mạ (anh chị em Chỉ gọi cha mẹ là “chú mạ”) không cho ai vô đó mô. Mấy chị bị… điên.

Tôi giằng tay Vân:

– Cho mình dòm một chút xíu thôi rồi ra.

Vân kéo tay tôi:

 – Không được. Chú mạ thấy tụi mình vô đây là chết.

Tôi đi giật lùi, không buồn ép bạn nữa. Cái chi tiết bi kịch bất ngờ và khuôn mặt ngây thơ, bộc bạch của Hồng Vân tương phản một cách lạ kỳ, và hằn sâu mãi trong ký ức thiếu nữ của tôi.

Tranh sơn dầu của họa sĩ Bửu Chỉ

Mùa hè năm 72 mà có người gọi là mùa hè đỏ lửa, người dân bỏ Huế bằng mọi phương tiện: xe đò, xe hơi nhà, xe đạp, xe gắn máy, gánh gồng đi bộ vượt đèo Hải Vân chạy vào Đà Nẵng, họ đi ngày đi đêm khi nghe ở Quảng Trị hai bên quân Miền Bắc và Miền Nam đang giao tranh ác liệt. Người ta sợ như hồi Mậu Thân, không kịp chạy thoát.

Anh chị Hai và mấy cháu vào trước cả mười ngày tại nhà tôi ở Đà Nẵng. Riêng anh Hai đến khu nhà Nguyễn Hiền, nơi dành cho những quan chức cao cấp thời đó, có lính canh gác cẩn mật. Gia đình Bửu Chỉ vào sau. Tôi phải lấy thêm phòng ở khách sạn OK, ngay trước nhà để gia đình Chỉ ở. Nghe mạ của Chỉ kể, giọng còn thất thần:

– Người ta đạp lên nhau mà chạy, mà chết, có người, có xe, rơi từ đèo Hải Vân xuống vực mà chết. Tui chưa thấy chiến tranh mô mà chết lạ lùng như ri hết, nhìn thôi cũng đủ giảm thọ chị ơi.

Anh Bửu Kỉnh kể chi tiết hơn:

– Khi tỉnh Quảng Trị bị Việt Cộng chiếm một phần, dân ngoài Quảng Trị ào ào chạy vô Huế theo quốc lộ 1. Việt Cộng pháo liên tục trên con đường này làm dân chết quá trời. Người ta gọi đây là Đại lộ kinh hoàng.

Anh Bửu Kỉnh rùn vai, lè lưỡi rồi kể tiếp:

– Dù chết họ cũng chạy vô Huế. Tuyết Lộc biết không, đoạn đầu của đoàn người ở cửa An Hòa là cửa phía Bắc của Huế thì đoạn cuối của đoàn người này ở tận Phong Điền giáp ranh tỉnh Quảng Trị. Việt Cộng lại pháo vào Huế từng giờ một. Không biết bao nhiêu là kiểu chết: chết đạn lạc, chết bom rơi, chết pháo canon, chết cháy, chết xe cán, chết vì xô đẩy nhau rớt đèo, rớt tàu. Huế không còn chính quyền nữa. Huế loạn cả lên, dễ sợ lắm Lộc ơi. Gia đình chú mạ anh theo những người chạy giặc băng qua Dạ Lê, Phú Lương, Phú Bài, Truồi, Cầu Hai, Phú Lộc, Lăng Cô vượt đèo Hải Vân vô đây, tưởng đã bỏ mạng dọc đường.

Gia đình Chỉ mười mấy người. Tôi cẩn thận dặn dò người giúp việc lo cơm nước tươm tất cho gia đình ông bà cụ. Trưa hôm sau, ông bà vừa chuẩn bị dùng cơm, tay chưa kịp cầm đũa thì vợ anh Kỉnh từ ngoài chạy xộc vào bất ngờ nhảy tót lên, ngồi ngay trên mâm cơm. Quá kinh hoàng trong chuyến “chạy giặc” từ Huế vào, chị Kỉnh “lên cơn” luôn! Ngày nào chị cũng thuê xe xích lô ra phố, bảo chú xích lô dừng trước các cửa hàng bán quần áo, chị vào chỉ chỏ và bảo người ta lấy áo quần ra thử, xáo hết vải vóc hàng hóa của người ta rồi lên xe đi tiếp. Đến gần tối chị về lại khách sạn và gọi ông bà ra trả tiền xe.

Tranh về phụ nữ

Bửu Chỉ ra trường Đại học Luật năm 1971, cũng là năm phong trào chống chiến tranh lên cao trong khi hai phía chính quyền Bắc, Nam đang tiến đến ký kết hiệp định Paris. Người thì gầy ốm, chẳng cao bao nhiêu mà giọng nói lại sang sảng. Chiếc mũ bê-rê luôn gắn lệch trên đầu, Bửu Chỉ hăng hái, say mê đứng vẽ tranh biếm họa dọc tường của trường Đại học Khoa học và trường Đại học Văn Khoa, tức khu Morin cũ, hay cùng các bạn sinh viên xuống đường, tổ chức những đêm không ngủ hô hào chống chiến tranh. Chỉ thường nói “Khi bạo lực còn tồn tại, thì đấu tranh chống bạo lực vẫn còn tiếp diễn”.

Năm 72 là năm Bửu Chỉ bị bắt cùng một số sinh viên tranh đấu khác. Chính thời gian 4 năm trong tù – từ 1972 đến 1975 – là thời gian Bửu Chỉ dùng bút sắt, mực đen để vẽ tranh, những bức tranh mô tả tù nhân tuy đã bị xiềng xích nhưng vẫn mạnh mẽ vung cao tay hô hào phản chiến. Các loại tranh này đã làm Chỉ nổi tiếng không những trong mà cả ngoài nước. Sau này, Chỉ tập hợp những tranh vẽ bằng bút sắt lại thành một tập, đặt tên là “Mặt trời tự do”, cũng để ghi dấu bốn năm trong nhà tù.

Việc một số người bị bắt được thả ra sớm, trong khi Bửu Chỉ vẫn bị giam giữ hơn bốn năm, đã phần nào nói lên tính khí, thái độ bất khuất và đầy thách đố của Chỉ. Bốn năm! Vậy mà chưa bao giờ tôi nghe Chỉ kể lể, vẽ vời tự hào gì về thành tích đấu tranh và những ngày đắng cay trong nhà tù của nền đệ nhị cọng hòa. Và có lẽ câu nói “độc đáo” đúng phong cách Bửu Chỉ “Moi là thằng luôn khinh bỉ quá khứ” (trích dẫn lại từ bài viết “Kẻ thách đố chính mình” của Nguyễn Thanh Văn - “Tranh Bửu Chỉ”, nhà xuất bản Trẻ và Công ty Văn Hóa Phương Nam 2003) nói rõ thái độ sống minh bạch, nhất quán của Chỉ: không ăn theo và ngủ quên trên dĩ vãng. Thực khác xa những trò bịa đặt công trạng, tô vẽ quá khứ, cả hiện tượng cướp công của đồng đội đồng chí, chưa nói tới một ngàn lẻ một chuyện của đám người mà dân chúng gọi bằng cái tên khinh bỉ là các nhà “cách mạng 30”.

Năm 75, gia đình cha mẹ Bửu Chỉ từ Vỹ Dạ chạy xuống biển Thuận An, lúc bộ đội đã kiểm soát gần hết thành phố Huế. Người ta tìm đường di tản bằng thuyền, tàu, ghe, họ xô nhau, đạp lên nhau tìm đường sống. Bãi biển Thuận An đầy đồ đạc, xe cộ, tủ lạnh… Người ta cố mang theo được cái gì thì mang, cuối cùng thì bỏ của chạy lấy người. Lại thêm một bi kịch cho gia đình Bửu Chỉ: hai người chị bị tâm thần của Chỉ vì chạy chậm nên thất lạc và mất tích luôn. Điều tình cờ là trong hai cuộc chạy loạn của gia đình, Bửu Chỉ đều không có mặt vì vào 1972 Chỉ bị bắt và vào năm 1975 Chỉ đang ngồi tù.

Nghĩ về thời gian

Nhiều người thuộc thế hệ sau và anh chị em miền Bắc – đặc biệt là những người nhìn vấn đề dưới nhãn quan tuyên truyền “chính thống” – khó hiểu được hành trạng và thái độ xã hội của nhiều trí thức ở các đô thị miền Nam. Thật ra trong phong trào đấu tranh ở đô thị và miền Nam nói chung có sự đóng góp nổi bật của tầng lớp trí thức ưu tú đến từ nhiều nguồn. Họ có văn hóa cao, tri thức hiện đại, tiếp cận tư tưởng dân chủ, đấu tranh cho dân quyền và nhân quyền, không chỉ khẩu hiệu cơm áo, người cày có ruộng… Tất nhiên họ hoàn toàn đồng cảm, đồng tình những yêu cầu thiết thực này của đồng bào lao động của mình. Đa phần có mức sống sung túc từ dịch vụ trí thức chuyên môn của họ. Nếu không phải là tất cả, thì phần lớn không có gì phải xấu hổ với lương tâm, không việc gì phải “sám hối”, “đền tội”. Đấu tranh chống độc tài và quân phiệt của hai nền đệ nhất và đệ nhị cộng hòa với họ là một hoạt động công khai, tiến bộ, tất nhiên và tất yếu của một công dân có ý thức, có “niềm tin cộng hòa” chân chính và cũng với ý thức và niềm tin trong sáng, “thuần túy’ này – không vì quyền lợi cá nhân hay ý chí áp đặt chủ nghĩa, tín điều cực đoan lên ai – nên không có gì ngạc nhiên cũng chính họ đã bày tỏ công khai thái độ không ủng hộ giáo điều chính trị và chính thể độc đảng sau 1975. 

Họ – dĩ nhiên tôi muốn nói tới những người trung thực và xuất sắc nhất, nói riêng nhóm bạn thân mà tôi trực tiếp biết và hiểu rõ – không phải là hạng người không có nguyên tắc chính trị và không “trung thành’ với lý tưởng của họ, mà ngược lại theo tôi chính họ mới là người có nguyên tắc – tiếp tục đấu tranh cho giấc mơ dân chủ cộng hòa chân chính, phổ quát. Và chính họ mới thật sự trung thành với lý tưởng công dân của mình – trung thành với nhân dân và đồng bào, không phải với giáo điều và lý tưởng độc tài từ bất cứ phe phái nào!

Sự chọn lựa dường như phức tạp của Bửu Chỉ là một ví dụ!

Cụ Ưng Thuyên thân sinh của Chỉ là một họa sĩ nghiệp dư, tuy cụ không viết sách, làm thơ như ông anh ruột là cụ Ưng Bình Thúc Dạ Thị, nhưng tài vẽ tranh của cụ được nhiều người biết và thích. Cụ thường vẽ chân dung con gái, tĩnh vật và cũng là người đặt lời ca Huế, nam ai, nam bằng, lưu thủy, hành vân. Đối với tôi việc Bửu Chỉ sau này trở thành họa sĩ nổi tiếng không có gì đáng ngạc nhiên vì có thể nói Chỉ đã biết vẽ ngay từ trong bụng mẹ qua dòng máu tài hoa của thân phụ.

Lớn lên trong một gia đình có những điều kiện thuận lợi hơn những người khác để phát triển tri thức và tài năng, đồng thời Chỉ cũng phải chia sẻ một bầu không khí có thể nói rất ảm đạm, Chỉ không muốn ai tìm hiểu gia đình mình và cách sống cũng khá khép kín trừ những quan hệ thân thiết. Chỉ nổi loạn trong sáng tạo, chính trị, tình yêu, tình dục, hay đấu tranh cho một lý tưởng xã hội – dù đúng đắn hay cực đoan – cũng không có gì khó hiểu. Chỉ đã nổ bùng từ tài năng đến tính khí là một logic tất nhiên. Tài năng ắt phải hình thành từ năng khiếu, công phu hơn người, và một tính cách quyết liệt – từ mà Bửu Chỉ thường dùng – hẳn phải gắn xa gần với một số phận dữ dội nào đó của bản thân hay họ tộc. Nói lên những nét tối trong bối cảnh lớn lên của Bửu Chỉ – có thể sẽ chạm vào tình cảm những người từng gần gũi với tôi – không phải để bỏ sót những thuận lợi, những điểm sáng Chỉ nhận từ họ tộc, mà chỉ để lý giải thêm những mặt độc đáo, khác người tronrg tính cách Bửu Chỉ.

Nghiệp chướng

Tất cả đổi thay như một chuỗi giấc mơ. Sau 75, tôi rời Đà Nẵng vào Sài Gòn, trở thành người “mất dạy”. Tôi dùng thời gian vừa chăm sóc cha mẹ già, vừa viết cho các báo và tạp chí. Trước đó khi nghe tin Chỉ ra tù vào năm 1975, tôi rất mừng, lại càng mừng hơn khi biết tin chàng ta đã rục rịch sáng tác trở lại, dù trong lòng có ý e ngại không rõ không khí sáng tạo trong chế độ mới có phù hợp với con người đầy cá tính như Chỉ hay không.

Và bỗng nhiên không hẹn trước, Chỉ xuất hiện ở phòng khách nhà tôi, 61 Bến Chương Dương, Sài Gòn lúc 11.30 đêm, tháng 9. 1988. Vai mang ba-lô nặng trĩu, chiếc mũ bê-rê – vật bất ly thân của Chỉ – cầm ở tay, mái tóc rậm đen bồng bềnh thời trai trẻ mỏng dần, vầng trán trở nên cao hơn, nhưng khuôn mặt lầm lì không thay đổi.

– Trời, Chỉ! Đi mô mà khuya rứa? Từ Huế vô hả? Răng biết chị ở đây? Tôi kinh ngạc hỏi dồn.

– Tuyết Lộc ơi, từ từ mà hỏi. Chỉ vừa thoát khỏi chuyến tàu hỏa kinh hoàng.

– Hả? Vô đây. Vô đây. Tôi kéo Chỉ, ấn vai ngồi xuống ghế.

– Chỉ phải nhảy tàu để kịp chuyến bay đi Pháp ngày mai. Toa mô cũng heo gà. Bọn con buôn chất cả bột mì, văng tung tóe lên đầu khách. Thôi, vô đây được là mừng lắm rồi. – Chỉ thở phào.

Tôi vừa lấy nước vừa hỏi Bửu Chỉ:

– Đi Pháp? Cụ thể là răng? Nói mau đi, chậm như rùa.

– Tóm lại là... vui. Chỉ đang vui. Lòng Chỉ đang mở hội. Nhưng nì, dẹp nước non đi. Trong túi Chỉ có 100 đô. Đi. Đi. Hai đứa ra chợ Bến Thành đổi tiền rồi ăn hột vịt lộn. Chỉ thèm hột vịt lộn quá trời. Tuyết Lộc ưa ăn chi Chỉ chiêu đãi. Cứ xài hết 100 đô cho đã.

Nói thì chậm rãi, lối nói các mệ, kéo dài như kẹo kéo, nhưng hành động thì nhanh như hỏa tiễn, xem ra bốc đồng không thua gì Tuyết Lộc.

Bến Thành về khuya vẫn rộn rịp người, xe. Một thành phố không ngủ, sức sống thật mãnh liệt, muốn ăn chi cũng có, muốn ngủ đâu cũng được, có tiền thì khách sạn 2, 3 sao, không tiền thì khách sạn ngàn sao. Đây là Thành Phố Phật ôm tất cả con cái từ Bắc, Trung, Nam vào lòng!

Vừa ăn bún bò, tôi vừa nôn nóng:

– Nì, ai mời Chỉ rứa? Triển lãm hay rong chơi?

 Chỉ có vẻ tự hào:

– “Nhà Việt Nam” mời.

– Trời ơi. Chỉ ơi là Chỉ, tưởng Paris đại diện nước Pháp mời, ai ngờ cái nhà nhỏ tí tẹo mà làm như ghê lắm. Nè, nhiều người đi về “gáy” to lắm nghe. Nào nước Mỹ mời, nào nước Pháp mời… Có người nán bên bờ sông Seine năm phút mà đã “nổ” như từng dạo chơi mỗi chiều ở đó, hoặc đang ngồi ở phi trường muốn thót cả tim vì sợ nghe thông báo không hiểu kịp mà cho in cả loạt bài thơ kèm ghi chú “Phi trường Orly ngày…” hoặc “Một góc phi trường Charles-de-Gaulle ngày…”.Coi chừng “gáy to”, người biết chuyện họ cười cho thúi đầu. Về đến nhà, báo chí hỏi thì đừng dại miệng “gáy” nghe chưa.

– Tầm bậy tầm bạ – Chỉ nghiêm mặt – “Nhà Việt Nam” ai không biết là nhỏ tí tẹo nhưng quanh “Nhà Việt Nam” thì mở ra cho Chỉ chân trời bao la. Không dễ mô Tuyết Lộc ơi, cầm vé trên tay chưa chắc đi được, cầm vé trên tay, ngồi trên máy bay, cột dây an toàn đàng hoàng rồi mà máy bay chưa cất cánh cũng chưa chắc đi được. Đến khi mô máy bay đáp xuống phi trường của Tây mới chắc đó. Chỉ đã từng bị một vố đau về chuyện ni rồi. Trò vu khống, thọc gậy bánh xe, cướp cơ hội của người tử tế là đặc sản xã hội chủ nghĩa đó, Tuyết Lộc biết không. Anh em trí thức nghệ sĩ Hà Nội đã kể cho Chỉ khối chuyện. Ê! Chỉ nhớ không lầm thì Tuyết Lộc đi Pháp hồi đậu xong đệ nhất cấp? Rồi thất tình với anh họ của Chỉ, nên thi xong tú tài bị hai bác và anh Hai “đẩy” qua Paris học, nửa chừng đòi về vì nhớ người yêu. Đúng chưa? Chỉ biết hết.

– Đúng, nhớ rứa là giỏi, là có quan tâm đến Tuyết Lộc. Đó là phần thưởng sau mấy năm ngồi ghế đệ nhất cấp, một vòng châu Âu chứ bộ. Điện Louvre là nơi Tuyết Lộc đặt chân tham quan đầu tiên ở Pháp trước khi đi vòng vòng châu Âu.

– Đó. Đó. Tuyết Lộc đi rồi thì biết. Với Tuyết Lộc, đó là những chuyến du lịch cưỡi ngựa xem hoa, chứ với những nghệ sĩ như Chỉ, đi một ngày đàng phải lo mà học một sàng… hay, mới, lạ của người ta.

Tôi lắc đầu:

– Nhưng mà trong túi chỉ có 100 đô, học cái nổi chi. Thôi, cất 100 đô đó đi. Chị Lộc trả cho tối ni.

Bửu Chỉ phản ứng ngay:

– Lại nói tầm bậy tầm bạ nữa. Trước hết, Tuyết Lộc cỡ tuổi Hồng Vân, Hồng Thủy chị của Chỉ thôi. Chừ Chỉ lớn rồi, cũng có gia đình sự nghiệp như ai, thì cho Chỉ đứng ngang hàng đi, với lại, trông Tuyết Lộc còn trẻ hơn Chỉ nữa, Chỉ sắp hói hết tóc rồi nè. Còn cái ni nữa, Tuyết Lộc đừng coi thường Chỉ. Bây giờ Chỉ có 100 đô, vào đất Tây Chỉ sẽ có vô số… đô. Ăn uống, đi đứng, ngủ nghỉ, người ta lo hết. Mình chỉ việc bán tranh, và hốt… tiền!

Bửu Chỉ cười lớn, giọng cười sảng khoái. Chưa bao giờ tôi nghe được tiếng cười đó thoát ra từ cổ họng bé nhỏ của Bửu Chỉ từ ngày cậu còn là một đứa trẻ cho đến nay là một họa sĩ thành danh.

Nhìn Chỉ đang ăn hột vịt lộn ngon lành, tôi hỏi:

– Nghe nói khi ra tù năm 75, Chỉ làm ở Hội Văn Nghệ Bình Trị Thiên phải không? Vậy là oai phong lắm rồi. Khối người chỉ mong có được cái ID card xã hội chủ nghĩa để trồi lên “làm người”!

Tưởng cậu ta vui mừng kể lể, ai ngờ Chỉ bỏ ngay hột vịt lộn đang ăn dở chừng xuống bàn, buông một câu nặng nề bất ngờ:

– Đụ mạ, oai phong chi mà oai phong! – chợt nhớ gì đó Chỉ luống cuống nói – Xin lỗi Tuyết Lộc, Chỉ quen miệng… thiệt tình mà nói, khi rời nhà tù, khấp khởi trở về quê nhà mong cùng anh em cũ mới làm được chuyện gì ý nghĩa, ai ngờ cũng từ cảnh tù nhỏ ra cảnh tù lớn hơn thôi, Tuyết Lộc ơi. Số tạp chí Văn Nghệ Bình Trị Thiên đầu tiên ra mắt năm 1976, Chỉ vẽ cái nhà máy không có khói, liền bị bọn hươu nai đó đem ra mổ xẻ một cách thô bạo, cho rằng Chỉ ám chỉ nhà máy xã hội chủ nghĩa không hoạt động nên mới không có khói. Cũng vì cái khói này mà chúng moi móc, chì chiết kể tội Chỉ, làm như hù dọa được thằng Bửu Chỉ ni. Nhưng chúng nó nhầm…

Ngưng một ít lấy hơi, Chỉ tiếp:

– Toàn một lũ ngu! Nghệ thuật sáng tạo phải tự do chứ, sáng tạo là phải có sự trung thực và dũng cảm ở người nghệ sĩ. Có một trăm cách sáng tạo, một ngàn lối tượng trưng, biểu tượng. Ai đời có thằng ví nhà máy Chỉ vẽ với lô cốt của thực dân Pháp. Thằng khác bảo xe lửa đi trên mấy khúc đường ray gãy khúc kiểu ni thì có mà tai nạn, lật tàu! Toàn một đám thần kinh có vấn đề…

Nhìn bộ mặt giận dữ bất ngờ của Chỉ và thấy một vài người ngồi bàn cạnh tò mò nhìn về phía chúng tôi, tôi vội vỗ về:

– Biết rồi cậu tướng, cậu mà sợ ai, đã sợ thì không mang thân vào chốn lao tù.

Mà quả thật thế, có lần Chỉ vẽ một hình người không đầu và đưa lên báo văn nghệ địa phương dành cho bạn đọc giải thích, ai giải thích được sẽ có quà của họa sĩ Bửu Chỉ. Nhưng có người nói “không đầu” tức là “vắng thủ”, nói lái là Vũ Thắng, tên của Chủ tịch Thừa Thiên - Huế thời đó. Hình như vụ đố hình này kết thúc trong yên lặng.

Tranh "Người không đầu" (Vắng thủ)

Sau lần Bửu Chỉ đi “Nhà Việt Nam” về, tôi không ở trong ngành hội họa nên không đánh giá được là tranh Bửu Chỉ có nâng lên phần nào về chuyên môn hay có gì độc đáo hơn những tranh đã vẽ trước khi đi Pháp? Nhưng điều tôi chắc chắn nhất, thế nào cũng có một luồng gió mới mát lành thổi vào tâm hồn, truyền sức sống nóng hổi vào những nét chấm phá của Chỉ. Chỉ cho tôi thấy những bức tranh Chỉ vẽ ở Paris và triển lãm tại đó năm 1989, nét vẽ rất phóng khoáng, được chụp ảnh lại, làm thành một album. Chỉ ghi ngoài tập hình câu của Tagore: “Hôm nay một con chim đã vạch cho tôi con đường, dẫn tôi ra khỏi khu rừng đến những bến bờ đại dương niềm vui. Bỗng nhiên tâm hồn tôi rộng mở”.

Và đúng thế, túi Chỉ từ đó luôn luôn rủng rỉnh tiền đô! Nghe đồn anh em văn nghệ sĩ ở Huế đặt thêm cho Bửu Chỉ một biệt danh mới “Bửu Lượng”.

Một ngày kia, được giấy mời dự triển lãm tranh Bửu Chỉ tại Liễu Quán, Huế tôi vội đáp máy bay về Huế để ủng hộ. Tranh trên bố của Chỉ được khách nước ngoài ưa thích. Trông Chỉ có vẻ hài lòng, pha một chút trịnh trọng nữa là khác. Tôi thật sự mừng cho người bạn một thời niên thiếu, người đang tiếp tục đâm đầu vào một con đường vô định vô lường mang tên Nghệ Thuật. Tôi cứ nghĩ khi hạ bút viết hai câu lục bát “Ma đưa lối quỷ đưa đường – Lại tìm những chốn đoạn trường mà đi” không rõ cụ Nguyễn Du có liên tưởng tới việc trước tác của mình và của người đời sau hay không. Rồi tôi tự an ủi, thôi cũng mừng cho chàng hoàng tử bé đa sự đa đoan của tôi, không phải đi theo cái phận số “lưu dung” – một từ khá hỗn xược và thất nhân tâm của phe chiến thắng – nhạt nhẽo, buồn thảm trong bốn bức tường lớp học hay con đường chính trị thư lại – vốn phù hợp với tính cách người Châu Ô, Châu Rí – không mấy ai thiện cảm, và đặc biệt bất lợi cho nghiệp sáng tác vốn xem Tự Do là trên hết.

Một lần khác, tôi ra thăm con gái đang học ở Đại học Sư phạm Huế tình cờ thấy Bửu Chỉ cắm đầu cắm cổ đạp xe từ Vỹ Dạ lên, trên đầu Chỉ vẫn chiếc bê-rê lệch một bên, áo măng-tô kem (chắc mang từ Pháp về). Mặc măng-tô mà đi xe đạp, trông luộm thuộm, buồn cười, chi bằng đi bộ thấy còn “sang” hơn, tôi cười thầm cậu em tài hoa có thừa của mình. Đứng trước cổng trường Đại học Sư phạm, tôi gọi lớn:

– Chỉ! Bửu Chỉ! Tuyết Lộc nè.

Chỉ quay xe lại, đầu cúi xuống không nhìn tôi, không vui vẻ hớn hở như hôm nào ở Sài Gòn.

– Chỉ đi mô mà mặt mày buồn rứa?

– Chỉ bận tí việc. Có hẹn mà trễ rồi. Gặp Tuyết Lộc sau hí.

Mưa phùn xứ Huế càng làm tăng thêm cái buốt tận xương tủy. Tôi vội kéo cổ áo len lên cao hơn, lòng bâng khuâng: “Phải có chuyện chi xảy ra với Chỉ rồi!”. Tôi nhìn theo dáng lật đật của Chỉ, lòng lo lắng. Sau này tôi mới rõ ngoài nỗi thất vọng – nói là tuyệt vọng cũng không sai – mang sắc thái chính trị xã hội, Chỉ đang dính vào một số rắc rối tình cảm, tạo nhiều dư luận phức tạp ở địa phương, mà vì lý do tế nhị tôi không nói rõ ở đây.

Mỗi lần gặp Bửu Chỉ ở trong một tâm trạng khác nhau và lần cuối cùng ở cà-phê 27 Nguyễn Thị Diệu. Đây là quán cà-phê nơi một số anh em văn nghệ sĩ gặp gỡ chuyện trò, trao đổi mọi thứ trên đời. Thêm vào đó, cô Út chủ quán là mẫu người tế nhị, chu đáo, biết “tỏng” tính nết mỗi khách, nên ai cũng có cảm tình, thích đến thường xuyên. Dáng Bửu Chỉ tay xách nách mang từ phi trường Tân Sơn Nhất về thẳng cà phê 27, miệng tủm tỉm cười “Moi đi tị nạn Festival Huế” còn đọng lại trong tâm trí tôi và nhóm bạn thân.

Họa sĩ Bửu Chỉ ngoài cùng bên phải (cầm điếu thuốc)

(hình chụp trước khi qua đời 5 tháng)

Dạo đó bụng Chỉ bắt đầu “phệ” ra, đó là hình ảnh đầu tiên đập vào mắt tôi sau những năm không gặp. Cả nhà Chỉ ai cũng nhỏ thó, mình hạc xương mai. Chỉ mập, dáng đi nặng nề hơn. Chắc kể từ ngày trở thành “Bửu Lượng”, chàng ta sinh ra nhậu nhẹt; bây giờ không nhậu ba xi đế với cóc ổi, đậu phụng rang nữa, mà Whisky, Martin mới nặng đô, đúng điệu. Chỉ ngồi, bụng phưỡn ra, hai chân trườn dài, thiệt tình trông hơi chướng… Tôi chưa kịp phê bình, Chỉ đã nói:

– Chà, Tuyết Lộc trông vẫn đẹp như xưa, lại mặc áo lụa Hà Đông, quần lãnh đen, nõn nà lắm. Chỉ sẽ vẽ chân dung Tuyết Lộc.

– Cám ơn cám ơn, nói là giữ lời nghe chưa. Năm thì mười họa mới gặp lại trông Chỉ “bệ vệ” quá.

– Ui chao, bệ vệ chi mô, bệnh quá trời bệnh, tiểu đường, tim mạch, huyết áp... ai có bệnh chi là Chỉ có bệnh đó.

– Nè, trưa ni Chỉ về nhà Tuyết Lộc ăn cơm hí.

– Chỉ ở xa lắm, tận Thanh Đa. Trưa rồi, lo chi, Chỉ còn nợ Tuyết Lộc một chân dung mà.

– Chà, cô nào ở Thanh Đa nữa há? Răng nhiều người yêu dữ rứa?

– Nói thiệt, đời Chỉ làm chi có chuyện lụy đàn bà. Thời buổi này, kiếm tiền nuôi miệng, lo cái ăn cái học cho con đã thở không kịp, yêu với đương chi. Còn nếu lỡ dại có thêm con ngoài luồng thì ráng nuôi, không răng hết. Đời ngắn lắm Tuyết Lộc ơi. Chỉ là người thích những cảm giác lạ, nếu quá đạo đức quy tắc thì đừng bày đặt làm nghệ sĩ, sáng tác. Đôi khi Chỉ thấy chán ngán chính bản thân mình. Trong tình trường nếu Chỉ mà nói trắng trợn ra hết, e không đẹp chút mô mà Tuyết Lộc nghe chưa xong đã co giò chạy mất.

Tranh biếm họa "Cáo"

Không lâu sau bất ngờ tôi nghe tin Chỉ mất. Nguyễn Quốc Thái, Lê Khắc Cầm báo tin và nói: – Tụi mình làm chung một vòng hoa, rồi Thái, Cầm đại diện đi Huế. Tuyết Lộc đi được thì đi.

Tuyết Lộc không đi được. Rất buồn. Vì Bửu Chỉ như một thành viên ruột thịt của gia đình, là một phần kỷ niệm đau đáu, khó nguôi ngoai một thời của bản thân tôi. Nhưng có khi cũng là một quyết định đúng đắn, Chỉ ơi. Chứng kiến chỉ thêm nặng lòng!

Hình như khi sinh thời, nguồn năng lượng trong Bửu Chỉ quá thặng dư, quá mãnh liệt, mà hội họa không dùng hết được đến mức nó phải ào ạt tràn ra, phá vỡ mọi ranh giới. Và Chỉ, trong cơn khủng hoảng với số phận và tính cách phức tạp của chính mình, có lúc đã lãng phí nguồn năng lượng bẩm sinh đó vào nhiều lĩnh vực khác. Tôi tin rằng trong thẳm sâu những cuộc dấn thân từ chính trị tới nghệ thuật, cho đến ái tình và nhục dục có lẽ đều xa gần có nguồn gốc từ mạch trào vô thức vô lường mà Bửu Chỉ cũng phải trôi dạt, thăng trầm không cưỡng lại được. Thậm chí Bửu Chỉ đã có lần tâm sự với tôi muốn bỏ tất cả để đi buôn trở thành doanh nhân chuyên nghiệp thật sự. 

Bạn tôi, Lê Khắc Cầm, từng ngậm ngùi “tiết lộ” có lúc quá tuyệt vọng Chỉ đã từng có ý định tự tử. Ngoài họa sĩ Đinh Cường và nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, Chỉ coi Lê Khắc Cầm là chỗ tri âm. Những người bạn có khoảng cách về tuổi tác nhưng đối xử và thậm chí xưng hô bình đẳng, vừa rất mực tôn trọng nhau. Giữa một Bửu Chỉ khi trưởng thành lại khá xô bồ, to tiếng và một Lê Khắc Cầm trầm tư, gần như khắc kỷ lại có một tình bạn thân thiết và sâu lắng cũng là chuyện khá độc đáo, độc đáo cả trong lời vỗ về, động viên bạn của Cầm với Chỉ: “Tự tử không phải là chuyện riêng của toi. Moi đã từng xem xét hành động này một cách nghiêm túc. Nhưng theo ý moi, toi nên tạm gác lại. Chúng ta còn dịp trở lại đề tài này”.

Thủ bút của họa sĩ Bửu Chỉ

Một số người không đồng ý với một số nét trong lối sống mà họ cho là có phần buông thả, phóng túng của Bửu Chỉ. Rất có thể họ có lý của họ. Nhưng một nghệ sĩ sáng tác với cuộc sống nội tâm dữ dội, vừa sâu sắc vừa sauvage – với những thành tựu nghệ thuật được thừa nhận – thì chỉ cần một cú “phi nước đại” là Bửu Chỉ có thể vượt qua tất cả mọi rào chắn, ranh giới, luật lệ cổ hủ từ nghìn xưa để lại cho Huế nhỏ bé một cách dễ dàng, một cách rất là “Bửu Chỉ”. 

                                                  

Đã có nhiều bài viết của những người thân sơ đề cập đến Bửu Chỉ thời kỳ phong trào sinh viên trí thức đấu tranh, hay phê bình về tranh vẽ... mà quên đi một mảng quan trọng, đó là tuổi thơ của Bửu Chỉ. Chính nỗi cô đơn với một dạng “Tuổi thơ dữ dội” đã góp phần tích tụ năng lượng, hình thành nên con người Chỉ sau này: đầy năng động, đầy sáng tạo và đầy phá phách nữa, như cố dùng cho hết nguồn năng lượng cuồn cuộn, ức chế trong cơ thể và tâm hồn mình.

Bửu Chỉ đã nằm xuống. Hình hài vay mượn của cõi thế gian vô thường cũng đã rữa nát. Cho dù Chỉ ở độ tuổi 20, 50 hay 60 đi nữa, thì cái còn lại của Chỉ trong tôi vẫn là một cậu bé như đang 7 tuổi, sau giờ học ngồi bó gối, lặng lẽ cô đơn trong khu vườn u uẩn tựa như đang chiêm nghiệm cuộc đời ở thì hiện tại và cả thì tương lai... Không rõ trong cõi bí mật riêng tư đó, hoàng tử bé của tôi có cảm nhận hết sự vô lường mà số phận sẽ dành riêng cho mình dữ dội đến mức nào hay không!

N. T. L.