Những Cảm Nghiệm Về Nền Giáo Dục Miền Nam Trước 1975

 

Hình minh họa

NHỮNG CẢM NGHIỆM VỀ NỀN GIÁO DỤC MIỀN NAM TRƯỚC 1975

Thầy Dương Anh Sơn

Nhiều cây bút  đã đề cập rải rác trong nhiều trang mạng cùng với nhiều bài khảo luận công phu của các nhà biên khảo trong và ngoài nước đã cho thấy những giá trị tốt đẹp thực sự của nền giáo dục miền Nam. Đọc và tập hợp những bài viết ấy, chúng ta có thể hình dung được phần nào về hình ảnh và hệ thống các trường học của miền Nam. Đó là một trong những bệ phóng vào tương lai của công cuộc giáo dục ở miền Nam đang giai đoạn hình thành đầy khó khăn của cuộc chiến tranh Nam Bắc mà kẻ chiến thắng sau cùng thực sự là Trung Quốc như chúng ta đã thấy!

Đúng như người xây dựng chủ nghĩa Marx từng viết: "Con người là sản phẩm của xã hội." và chúng ta có thể lập luận nối tiếp là xã hội như thế nào thì sẽ sản sinh những con người như thế ấy. Sự sa sút nhiều mặt nhất là văn hóa, đạo đức của nền giáo dục hiện nay bộc lộ sự yếu kém trầm trọng do thiếu vắng những định chế và những định hướng đúng đắn. Nhiều nhà nghiên cứu giáo dục đã tìm hiểu cặn kẽ và cố gắng đưa ra một giải pháp khả thi nào đó hầu cứu vãn tình trạng đi xuống này. Ngay cả những người có công tâm và tha thiết với nền giáo dục như giáo sư Vương Trí Nhàn, nhà nghiên cứu giáo dục của miền Bắc, có uy tín trong nước đã nhận ra nhiều điểm ưu việt của nền giáo dục miền Nam trước đây hơn hẳn hệ thống giáo dục chắp vá và phục vụ cho chính trị thay vì cho đất nước, cộng đồng....

Từ một góc độ nhỏ của các trường lớp địa phương để nhìn lại một cách khái quát nền giáo dục của miền Nam trước đây, chúng tôi ôn lại không phải để tiếc nuối vì nó đã là quá khứ. Ở đây, chúng tôi ôn lại để trân trọng những giá trị tốt đẹp và đích thực mà nền giáo dục đó đã trang bị cho chúng ta, giúp chúng ta gìn giữ nhân cách giữa những biến loạn trong cuộc sống hiện nay. Đó là niềm tự hào và hạnh phúc của bất cứ những ai đã từng đi qua các trường lớp thân yêu ấy! Quản Trọng, nhà chính trị thời Tề Hoàn Công đời Xuân Thu của Trung Hoa xưa kia trong sách Quản Tử đã nói: "... Bách niên chi kế mạc chi thụ nhân" (Kế trăm năm không gì bằng trồng người.) Phải mất cả trăm năm với hai hoặc ba thế hệ mới mong xây dựng được tính cách con người có khả năng giữ gìn và phát triển xã hội và đất nước... Hai mươi năm tồn tại của miền Nam chỉ là một chặng đường ngắn trên con đường đưa đất nước sánh vai cùng các nước khác trong khu vực và thế giới với những thành quả nhất định. Hai mươi năm ngắn ngủi ấy, nền giáo dục miền Nam đã huân tập được một cách căn cơ những thế hệ học sinh, sinh viên theo ba tiêu chí: Nhân bản, Dân tộc và Khai phóng phù hợp với mục tiêu của nhiều nền giáo dục tiến bộ đương thời của nhiều nước như Hoa Kỳ, Nhật Bản, Pháp, Tây Đức, Thụy Điển, Na Uy, Anh, Canada, Úc v.v...

Edouard Herriot (1872-1957) từng giữ chức thủ tướng và chủ tịch hạ viện nước Pháp đã để lại một câu nói thời danh: "Văn hóa là cái gì còn lại nơi con người sau khi đã quên hết "(La culture c`est ce qui demeure dans l`homme lorsqu` il a tout oublié. "(Notes et Maximes inédits, trang 46, Hachette, Paris). Và điều tâm đắc này của E. Herriot lại là "cái còn lại" khi ông thấm đậm những giá trị tốt đẹp từ một nhà mô phạm người Nhật Bản - một trong những dân tộc văn minh hàng đầu của nhân loại. (déclare un pedagogue japonnais - p. 46). Nhiều dân tộc khác như Đức, Thụy Điển cũng có những thành ngữ tương tự mà Herriot đã đúc kết. Dài dòng như thế để chúng ta nhìn nhận một sự thật cơ bản trong cách giáo dục để xây dựng con người cho cộng đồng, cho xã hội, cho đất nước khác xa việc mượn giáo dục để phục vụ cho những động cơ chính trị phục vụ cho một nhóm lợi ích...

Khắp miền Nam từ 1959 trở đi sau mấy năm đầu xây dựng nền móng, tất cả các trường học từ tiểu học cho đến đại học đều giảng dạy trên tinh thần của triết lý giáo dục như đã nêu. Dù từ 1960 về sau cuộc chiến tranh tương tàn Nam Bắc càng lúc càng qui mô, càng ác liệt tác động mạnh mẽ đến sự phát triển giáo dục nhưng miền Nam vẫn đạt được những thành tựu giáo dục nhất định. Nhiều bài tham luận, nhiều biên khảo đã cất công trình bày, tìm hiểu và đánh giá nền giáo dục của miền Nam trước 1975. Riêng tôi và bè bạn, hình ảnh các vị thầy với những bài giảng và các lời dạy qua các thời kỳ đã đi sâu vào tâm khảm của nhiều thế hệ học sinh, sinh viên. Cái gì đã để lại trong tâm hồn những người từng cắp sách đi học dưới các mái trường miền Nam trước đây ?! Những người làm thầy đã dạy cái gì và dạy học trong tư thế nào hầu để lại những dấu ấn trong con người những học sinh, sinh viên khi họ bước vào đời?

Trên nền tảng của nền giáo dục khoa học mà nhiều thế hệ đi trước đã tiếp nhận từ thời Pháp thuộc, nền giáo dục của miền Nam dần dần có sự thay đổi, có sự điều hướng của một triết lý giáo dục phù hợp, rõ ràng để phát triển:

1/- Nền giáo dục miền Nam đặt nền móng NHÂN BẢN để trồng người (thụ nhân) vì con người có tính người mới thực sự cần thiết cho xã hội. Do đó, nhà trường luôn giáo dục người đi học tôn trọng những giá trị tinh thần, tôn trọng những khác biệt của các cá nhân và bình đẳng trong các cơ hội giáo dục. Sự phân chia giai cấp, lý lịch chính trị, địa phương, tôn giáo, chủng tộc, sự giàu nghèo v.v... không được thừa nhận trong các mái trường miền Nam. Vì đặt nền tảng trên tinh thần nhân bản nên việc giáo dục đạo đức, nhân cách sống vẫn là tiền đề cho công cuộc giáo dục. Việc đào tạo con người có tốt đẹp, có phương pháp mới có thể dẫn đến một xã hội tương đối đàng hoàng, tốt đẹp sau này theo đúng qui luật biện chứng: thầy tốt mới có trò tốt, có học sinh tốt, sinh viên tốt mới có được xã hội tốt đẹp; lãnh đạo khôn ngoan, có lòng lo cho dân cho nước mới có thể đưa đất nước đi lên được và ngược lại.... Sự thiếu vắng của tính chất nhân bản trong giáo dục ở trường học và rộng ra ngoài xã hội chắc chắn sẽ dẫn đến sự suy thoái đạo làm người, sự vô cảm, dối trá ,vô lương tâm, vô trách nhiệm, vô liêm sỉ cùng với biết bao sự thiếu trung thực, sự lộn xộn... mà chúng ta vẫn thấy càng lúc càng nhiều hằng ngày là kết quả của một nền giáo dục không có nền tảng.

2/- Trên tinh thần DÂN TỘC, nền giáo dục miền Nam đã đề cao việc gìn giữ và phát triển những giá trị đích thật của lịch sử, văn minh, văn hóa của dân tộc. Việc phát huy tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc luôn được coi trọng trong việc giáo dục khắp các trường lớp miền Nam. Có thể mỗi chúng ta khác chính kiến nhưng mẫu số chung vẫn đặt trên lòng yêu nước, yêu dân tộc với mục tiêu chủ yếu: tổ quốc trên hết, trên tất cả mọi chủ nghĩa xa lạ làm lụn bại dân tộc và đất nước! Một khi đã đặt nền tảng giáo dục trên tinh thần dân tộc thực sự, những chủ trương phi dân tộc hoặc chủ nghĩa dân tộc cực đoan đều không có chỗ trong việc giáo dục người đi học thành người công dân đàng hoàng được.

3/- Nền tảng giáo dục miền Nam còn được liên kết với tinh thần KHAI PHÓNG, mở ra những chân trời mới, những con đường rộng rãi hơn, tiếp nhận có lựa chọn những tinh hoa của các nền giáo dục tiến bộ khác để học hỏi, bồi đắp và nâng cao sự phát triển nền giáo dục trong nước theo tinh thần khoa học, dân chủ và xây dựng một xã hội văn minh, thịnh vượng.

Ba nền tảng triết lý này liên kết chặt chẽ tạo nên thế chân vạc trong quá trình đào tạo con người sẽ đảm đương việc đưa đất nước đi lên. Từ năm 1967, ba nguyên tắc nền tảng trên được đưa vào hiến pháp trở thành quốc sách của nền giáo dục. Hệ thống trường lớp, sách giáo khoa, các nội dung dạy và học của các giáo chức, học sinh, sinh viên tùy hoàn cảnh mà áp dụng nhưng đều được định hướng từ những nguyên tắc đó.

Được học tập và rèn luyện theo những nguyên tắc cơ bản trên nhưng các trường lớp ở khắp miền Nam áp dụng trong việc giảng dạy các bộ môn lại rất linh động, tùy nghi và ít khi rập khuôn trong quá trình dạy học. Tùy theo hoàn cảnh, môi trường, trình độ tâm sinh lý, trình độ các cấp học..., các giáo chức soạn bài dạy trên lớp không hề bị gò ép trong "giáo án", "giáo trình" bao giờ. Nhờ vậy, bài giảng thường sinh động, sự truyền đạt kiến thức vừa khoa học, vừa thấu đáo vừa gợi sự thích thú cho người học nhờ những phương pháp mở rộng đề tài để người học chịu khó suy nghĩ, tìm tòi thêm hầu thấu đáo đề tài.

Những ai từng cắp sách đến trường và sau này chọn lựa làm nghề dạy học đều thấy rõ tinh thần nhân bản là một yếu tố then chốt để tu tập bản thân và truyền giảng cho người học. Những môn khoa học nhân văn như triết học, Việt văn, sử địa, công dân giáo dục có nhiều ưu thế hơn trong việc phát huy những giá trị trong việc xây dựng tâm hồn người học. Tuy nhiên, những môn khoa học tự nhiên vẫn được các nhà giáo có tâm huyết lồng vào những bài học về nhân văn để từng bước nâng cao tâm hồn người học. Tôi vẫn còn nhớ rõ hình ảnh của cô giáo Nguyễn Thị Sâm, người Sài Gòn, đã nhẹ nhàng giảng cho những đầu óc non trẻ của chúng tôi về công sức của người lao động chân tay như người nông dân, anh thợ hồ hay bà cụ buôn thúng bán bưng... Thầy Nguyễn Hữu Thạnh của một trường trung học tại Đà Lạt trong các giờ sử địa ở các lớp đệ thất, đệ lục vẫn thường xuyên nêu lên qua các câu chuyện về tình yêu thương cha mẹ, yêu thương những người khốn khổ, tôn trọng và bảo vệ thiên nhiên. Những giờ học môn sử hay địa lý bao giờ cũng được thầy hướng về tình yêu quê hương đất nước. Chưa bao giờ trong các giờ học của tất cả các môn từ tiểu học đến đại học, những khái niệm "căm thù", "kẻ địch", "kẻ thù" hoặc cách gọi không có văn hóa như "thằng này", "thằng kia". v.v... được viết ra từ trang sách giáo khoa hay cửa miệng các thầy cô giáo. Đó là những từ ngữ làm thui chột tâm hồn con người, xa rời tính nhân văn, nhân bản. Những giờ lịch sử, nhất là lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta, đã giúp chúng tôi thấy rõ dã tâm của những đoàn quân xâm lăng của phương bắc xưa kia và thực dân Pháp sau này. Công việc giảng dạy này hầu như thường xuyên, đều khắp các trường học ở miền Nam vì đó là bài học lớn cho sự tồn tại của một đất nước, một dân tộc. Các học trò cũ của thầy Lê Quang Phách (nguyên giáo sư sử địa Trung học Trần Quốc Tuấn, Quảng Ngãi và Trung học Ninh Hòa, Khánh Hòa) dù ở phía bên kia, đã nói rằng họ vẫn nhớ mãi những bài học bổ ích từ lời dạy của thầy về tình người, tình yêu thương đất nước, dân tộc, tình yêu quê hương đậm đà tha thiết... Người dạy học không bao giờ ghét bỏ những ai khác chính kiến trong lớp học, người dạy học và người theo học xa lạ với sự thù hận, căm thù vì đơn giản không ai xem người cùng dân tộc mình, cùng nòi giống là kẻ thù. Đó là tính nhân bản xuyên suốt của nền giáo dục hướng về việc xây dựng con người.

Thầy Lê Văn Ngô (nguyên g.s Trung học Trần Bình Trọng, tiền thân của T. H. Ninh Hòa)  viết về người thầy của mình là thầy Ngô Văn Cử: "Thầy đã đem hết tâm trí phục vụ việc đào tạo học sinh, phát triển trường lớp. Thầy quý trọng những đồng nghiệp và thương yêu học trò..". Ông Lê Ánh, một bác sĩ người Hòn Khói của Ninh Hòa có chuyên môn giỏi (tiến sĩ y khoa) và tận tâm từng làm việc ở Quân y viện Pleiku, Bệnh viện Pleiku, Bệnh viện 115 ở Sài Gòn khi nói về người thầy của mình đã gọi bác sĩ Trần Ngọc Ninh (GS Đại Học Y khoa Saigon) là "Một vị ân sư lỗi lạc... được làm việc bên Thầy để học hỏi nhiều hơn, không những về chuyên khoa của Thầy mà còn học ở Thầy lề lồi sống ở đời...". Dấu ấn nào đã ghi khắc hình ảnh người thầy vào câu chuyện của họ? Chắc chắn là từ nhân cách đẹp đẽ và trình độ chuyên môn giỏi của những người thầy này.

Nhân cách sống của những người được đào tạo từ các trường lớp sư phạm cũng như của các ngành y tế, khoa học kỹ thuật ,hành chánh. v.v... của miền Nam càng về sau càng hoàn thiện, càng chuẩn mực để có thể vững vàng trong tiến trình xây dựng một đất nước tiến bộ tốt đẹp. Thầy Bảo Dũng, từng dạy ở Trung Học Ninh Hòa trước 75, Trung Học PT Nguyễn Huệ sau 75 và tiếp tục gần 40 năm sau 75 ở một trường PTTH tại Nha Trang đã cho rằng: "Tinh thần trách nhiệm, lòng tự trọng, tinh thần tự giác của người dạy rất cao. Bộ giáo dục và xã hội hoàn toàn tin tưởng tư cách và chuyên môn của người thầy.". Thầy Bảo Dũng sau bao năm tháng dạy học đã có cái nhìn thâu tóm về nền giáo dục miền Nam: "Chẳng bao giờ phải bận bịu chuyện thao giảng, dạy tốt, dự giờ; chẳng ai kiểm tra hồ sơ, bài soạn của người dạy ; người dạy tự do sắp xếp bài giảng. " Vì thế, trước 75 không hề có chuyện đồng loạt giảng dạy một bài học ở cùng một cấp lớp, trong cùng một thời điểm. Việc hành chánh trong nhà trường gọn nhẹ nhưng hiệu quả...

Tôi còn nhớ rõ hình ảnh của một người lãnh đạo miền Nam đã quan tâm công cuộc giáo dục cộng đồng rất thực tiễn và hiệu quả. Năm tôi học lớp nhất Trường Tiểu học Xuân An (nằm mé phải nhà thờ lớn của Đà lạt) vào niên học 62-63, trên đường đi học về phía đường Trần Hưng Đạo, gần Ty Ngân Khố cùng bạn bè trong lớp thì một chiếc xe màu đen dừng lại cạnh chúng tôi. Một người mặc veston xám ung dung bước xuống xe nhìn hàng cây anh đào đang mùa hoa nở và nhiều rác giấy quăng bừa bãi dọc con đường này. Chúng tôi dễ dàng nhận ra đó là tổng thống Ngô Đình Diệm của miền Nam. Qua mấy ngày sau, khắp các con đường chính ở Đà lạt đều được treo những giỏ rác lưới cách khoảng trên lưng chừng tầm tầm những thân cây hoa anh đào. Thầy hiệu trưởng Nguyễn Tri Bật cùng các thầy cô mỗi sáng thứ hai chào cờ dặn dò học sinh chúng tôi trên đường đi học về nhớ lượm rác vụn trên đường đi bỏ vào giỏ rác. Dần dà, chúng tôi thành thói quen lượm rác thải bỏ vào đúng chỗ và những con đường ở Đà Lạt sạch đẹp hơn trước nhiều... Người đứng đầu một nước biết lo lắng từ chuyện nhỏ như chuyện giáo dục môi trường như trên sẽ tác động lớn đến sự hình thành nhân cách cho người công dân. Những ai từng lớn lên cùng Đà Lạt chắc sẽ nhớ câu chuyện giữ gìn cây thông, giữ gìn rừng xanh cho thành phố Đà Lạt của tổng thống Diệm khi quở trách viên tỉnh trưởng bấy giờ đã không chú ý việc chặt thông bừa bãi trên đèo Prenn là cửa ngõ vào thành phố hoa.... Bây giờ, với lòng tham lam không điểm dừng, với sự hiểu biết thấp kém, với sự thờ ơ của nhiều người trên dưới đã biến Đà Lạt thành một đô thị với nhiều mảng rừng cây xanh dần dà biến mất; việc xây dựng lộn xộn và giành giật đất đai lo vun quén lợi ích nhỏ to của nhiều kẻ chức quyền khắp mọi nơi đang đi theo con đường tàn phá đất nước một cách ngang nhiên với nhiều kiểu khác nhau từ giáo dục, kinh tế, ngoại thương, công nghiệp, nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy lợi v.v... đã kiềm hãm sự phát triển của dân tộc và đất nước, bị chi phối và lệ thuộc ngoại bang, cái xấu xa tràn lan khắp mọi nơi trong nước. Kẻ thù phương Bắc rất cần một nước Việt Nam chia rẽ, tham nhũng đầy khắp, tranh giành quyền lợi, phá hoại đất nước đủ mọi cách sẽ tạo cơ hội cho bọn họ dễ dàng chiếm đoạt nước ta. Đó là mối nguy hại mà nhiều người chúng ta đang thấy....

Hình ảnh tồi tệ về con người và xã hội Việt Nam từ những hệ quả của nền giáo dục yếu kém đã được thể hiện khi tiếp xúc với bên ngoài. Tai tiếng quá nhiều so với danh tiếng! Người Nhật ra nước ngoài luôn được kính phục bởi trình độ văn minh, văn hóa đích thực. Nhiều người Việt ra nước ngoài với trình độ văn hóa và nhân cách thấp kém. Đó là kết quả của sự lãnh đạo và một nền giáo dục thiếu nền tảng triết lý ! Nếu không có sự thay đổi , chấn chỉnh kịp thời và đúng hướng,  e rằng tương lai của dân tộc chúng ta sẽ càng lúc càng lụn bại và sự lệ thuộc phương bắc, tình trạng mất nước sẽ đến không chóng thì chày! Ai là kẻ chịu trách nhiệm đây?!

Nêu lên vài cảm nghiệm về một nền giáo dục đã từng nuôi dưỡng chúng ta trưởng thành tuy ngắn ngủi chỉ vỏn vẹn có 20 năm nhưng đã để lại trong chúng ta nhiều giá trị tốt đẹp. Đồng thời, nhắc lại nền giáo dục miền Nam không phải để tiếc nuối nhưng là sự lo lắng cho tiền đồ và vận mệnh sống còn của dân tộc và đất nước không riêng của ai trước những mưu tính lâu dài của kẻ thù truyền kiếp phương bắc trong việc gặm nhấm, thôn tính dần dà bằng mọi cách quê hương yêu dấu của chúng ta. Giáo dục đóng một vai trò rất quan trọng trong việc bảo vệ đất nước. Chỉ có một nền giáo dục có nền tảng thật sự dựa trên  triết lý nhân bản, dân tộc và tự do may ra mới có thể đưa đất nước thoát khỏi sự trì trệ, suy đồi và nguy cơ mất nước kề cận hiện nay mà thôi. Hãy nhìn lại lịch sử của Trung Hoa ba trăm năm trước đây nhà Thanh của người Mãn Thanh dù chiếm được Trung Hoa nhưng dần dà  đã bị sức mạnh của chính sách ĐỒNG HÓA biến tộc Thanh thành người Hoa . Hiện nay, những đất nước như Tây Tạng kề bên Trung Hoa đã bị chiếm đoạt, Mông Cổ phải chịu mất Nội Mông. Tân Cương của người Duy Ngô Nhĩ, Turkestan ,Kazackhstan. v.vv... theo Hồi giáo, đất đai bị chiếm còn bị vu khống là bọn khủng bố  và nhất là phải chịu chính sách diệt chủng, đồng hóa khốc liệt, tàn bạo, vô nhân đạo của bọn xâm lược. Dân tộc chúng ta đã có kinh nghiệm hơn cả ngàn năm nay với giặc phương Bắc. Nhưng kinh nghiệm đó đưa vào thời nay sẽ khác xưa rất lớn phải cần phối hợp rất nhiều phương cách đối phó khôn khéo khác nhau.... Cho nên, việc nâng cao việc giáo dục lòng yêu nước cho dân tộc sẽ góp thêm một phần cho tinh thần và ý chí bảo vệ sự vẹn toàn của đất nước trước kẻ thù phương Bắc rất hung hãn, thâm hiểm đầy mưu mẹo gian ác và nhất là sức mạnh quân sự, kinh tế, công nghệ... v.v... khác mấy chục năm trước rất nhiều. Sức mạnh ấy lại được tập trung lãnh đạo độc tài, độc đảng chứ không phân tán như nhiều nước lớn khác sẽ là hiểm họa rất gần cho đất nước chúng ta và cả thế giới .

Việc giáo dục tinh thần dân tộc và lòng yêu nước cho mọi thế hệ quả là rất cấp thiết để mỗi người dân nước Việt đừng bao giờ lơ là trước mưu toan của kẻ thù. Tấm gương Tây Tạng, Tân Cương... là một bài học trước mắt nếu chúng ta không muốn sống trong cảnh nước mất nhà tan như kẻ thù phương Bắc đã dày xéo dân tộc họ!

Thầy Dương Anh Sơn