Thơ Đỗ Phủ - Bài 34, 35, 36 và 37

 

THƠ ĐỖ PHỦ - BÀI 34, 35, 36 Và 37

Thầy Dương Anh Sơn

Bài 34

TẶNG VỆ BÁT XỬ SĨ                                                          贈 衛 八 處 士

Nhân sinh bất tương kiến,                                                       人生不相見，

Ðộng như Sâm dữ Thương                                                      動如參與商。

Kim tịch phục hà tịch,                                                             今夕復何夕，

Cộng thử đăng chúc quang.                                                     共此燈燭光。

Thiếu tráng năng kỷ thì,                                                           少壯能幾時，

Mấn phát các dĩ thương.                                                          鬢髮各已蒼。

Phỏng cựu bán vi quỷ,                                                             訪舊半為鬼，

Kinh hô nhiệt trung trường.                                                     驚呼熱中腸。

Yên tri nhị thập tải,                                                                  焉知二十載，

Trùng thướng quân tử đường.                                                 重上君子堂。

Tích biệt quân vị hôn,                                                             昔別君未婚，

Nhi nữ hốt thành hàng.                                                            兒女忽成行。

Di nhiên kính phụ chấp,                                                          怡然敬父執，

Vấn ngã lai hà phương.                                                           問我來何方。

Vấn đáp nãi vị dĩ,                                                                    問答乃未已，

Khu nhi la tửu tương.                                                              驅兒羅酒漿。

Dạ vũ tiễn xuân cửu,                                                               夜雨剪春韭，

Tân xuy gián hoàng lương.                                                     新炊間黃粱。

Chủ xưng hội diện nan,                                                           主稱會面難，

Nhất cử lũy thập trường.                                                         一舉累十觴。

Thập trường diệc bất tuý,                                                        十觴亦不醉，

Cảm tử cố ý trường.                                                                 感子故意長。
Minh nhật cách sơn nhạc,                                                        明日隔山岳，

Thế sự lưỡng mang mang.                                                       世事兩茫茫。

Đỗ Phủ                                                                                     杜 甫  

Dịch nghĩa

Đời người không gặp nhau như việc dời chuyển của sao Sâm và sao Thương. Đêm nay đã trở lại như những đêm nào, cùng chung nhau bên ánh sáng ngọn đèn này. Thời trai trẻ được bao nhiêu mùa đây!?, Mái tóc (hai ta) đều bạc màu nhợt nhạt! Hỏi thăm bạn bè xưa cũ, phân nửa đã chết rồi. Lấy làm sợ hãi, thở ra mạnh mẽ hơi nóng trong lòng! (c.1-8)

Biết thế nào đây, hai mươi năm sau, lại lên nhà của bạn. Trước kia, khi chia tay, bạn chưa lấy vợ;  chẳng ngờ (bây giờ) con cái xếp thành hàng (đón chào). Niềm nở kính trọng bạn của cha mình, hỏi ta đến từ phương nào. Vừa đáp vừa trả lời mãi chưa thôi! Rồi sai con bày la liệt nơi nơi rượu và thức uống (c.8-16)

Trong đêm mưa, đi cắt rau hẹ mùa xuân. Nấu nồi cơm mới có chen lẫn kê vàng. Người chủ nói là khó để (có dịp) tụ tập ,gặp mặt nhau. Cử rượu thứ nhất nối nhau mười chén rượu. Mười chén rượu cũng không say! Cảm động tình bạn xưa đáng kính, thắm thiết lâu dài.  Ngày mai, núi non cao to cách trở, việc đời của hai ta vẫn mịt mờ, mông mênh! (c.17-24)

Tạm chuyển lục bát

TẶNG XỬ SĨ VỆ BÁT

Không cùng nhau gặp - đời người,

Sâm, Thương cứ chuyển đổi dời cùng nhau

Đêm nay trở lại đêm nào,

Ánh đèn soi sáng chung nhau bên này!

Bao mùa trai trẻ thuở rày?

Cũng đều phai nhạt tóc mai kia rồi!

Hỏi người - nửa đã tiêu đời!

Trong lòng e sợ thở hơi nóng trào.

Biết sao ?! Hai chục năm sau,

Lên nhà  người bạn  thuở nao lại rồi.

Xưa chưa vợ, lúc chia phôi,

Chợt con cái sắp khơi khơi thành hàng!

Bạn cha: kính trọng ân cần!

Phương nào ta đến? Hỏi han chẳng rời.

Trả lời, lại hỏi chưa thôi!

Sai con bày rượu ,nơi nơi thức dùng,

Đêm đi hái hẹ mưa xuân,

Cơm vừa mới nấu, kê vàng giữa chen.

Chủ kêu gặp mặt khó khăn,

Mười ly thứ nhất, rượu nâng mời này.

Mười ly cũng chẳng có say!

Bạn xưa tình trước lâu dài ý thân.

Ngày mai núi lớn cách ngăn,

Đôi ta mờ mịt mênh mang chuyện đời.     

Chú thích     

- Vệ Bát 衛 八: tức Vệ Tân cùng kết bạn với Lý Bạch, Đỗ Phủ, Cao Thích. Vệ Tân là con thứ tám trong gia đình họ Vệ, thích ở ẩn không ra làm quan nên gọi là xử sĩ 處 士. Trong nhóm bạn này Vệ Tân nhỏ tuổi hơn cả nên gọi là tiểu hữu.

- xử sĩ  處 士: kẻ sĩ (trí thức thời nho học) khi còn ở ẩn, không ra làm quan.

- động 動: chuyển động, di chuyển, xe dịch, chuyển đời, rối loạn, làm việc...

- Sâm Thương 參 商: Theo huyền sử của Trung Hoa, vua Cao Tân 高辛 thời thượng cổ có hai con trai, anh lớn là Át Bá 閼伯 ,em là Thực Trầm 實沈 thường hay đánh nhau khiến vua cha phiền lòng. Vua bèn đưa Át Bá tới chòm sao Thương Khâu 商丘 cho làm chủ sao Thần (hay còn gọi là sao Thương, sao Tâm, sao Sâm Tú, sao Thủy Viên). Còn Thực Trầm được vua cha chuyển tới chòm sao Đại Hạ 大夏 nên gọi là sao Sâm 參星. Mỗi ngày, sao Sâm mọc ở phía đông còn sao Thương 商星 lặn ở phía tây để anh em chúng không bao giờ gặp lại để đánh nhau. Sâm Thương dùng để chỉ tình bạn hay tình yêu phải xa cách chia lìa không thể gặp nhau. Cũng để chỉ tình trạng anh em không thuận hòa phải cách rời nhau... (Tả Truyện Lỗ Chiêu Công Nguyên Niên 左傳魯昭公元年 )

- thử 此: bên này (bỉ: bên kia)

- thiếu tráng 少 壯: thiếu niên trai tráng, tuổi trẻ tráng kiện, khỏe mạnh...

- năng kỷ thì 能 幾 時: được bao nhiêu mùa, được bao nhiêu thời gian...

- mấn phát  鬢 髮: tóc mai bên mái tai...

- các dĩ thương 各已蒼: đều đã nhợt nhạt, bạc phai.

- vi quỷ 為 鬼: làm ma quỷ. Cách người xưa gọi người đã mất là quỷ. (VD: Trần Bình Trọng thời nhà Trần chống quân Nguyên khi bị bắt rồi bị địch dụ hàng đã khẳng khái trả lời giặc: "Ta thà làm quỷ nước Nam còn hơn làm vương đất Bắc!" ĐVSKTT)

- hô 呼: gọi to, réo to, thở ra, kêu gọi, tiếng gió thổi....

- yên tri 焉 知: biết nơi nào, biết thế nào, biết làm sao, biết chốn nào.....

- quân tử 君 子: trong đạo Nho, quân tử thường để chỉ người có tài đức, ngược lại là tiểu nhân chỉ kẻ thiếu đức độ, trình độ thấp kém, hành động thiếu trung thực hay xa rời các chuẩn mực đạo đức (lễ, nghĩa, liêm, sỉ hay ngũ thường: Nhân, nghĩa, lễ, trí, tín...v..v). Cũng để chỉ những kẻ sĩ trượng nghĩa theo tinh thần Mạnh Tử: "Phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất" (Lúc giàu sang không ham muốn, lúc nghèo khó lòng không thay đổi, trước sức mạnh cường quyền vẫn không khuất phục)

- di nhiên 怡 然: vui vẻ, ân cần, niềm nở, thoải mái, dễ dãi...

- phụ chấp 父 執: bạn của cha.

- nãi vị dĩ 乃未已: còn chưa thôi, vẫn còn chưa ngừng lại (nãi: mà còn, còn, vả lại, như thế, nếu mà, bèn, nếu...)

- la tửu tương 羅酒漿: la: lưới đánh bắt chim, cá. giăng bày la liệt, khắp nơi , bao trùm. Bày la liệt rượu và thức uống.

- cửu 韭: rau hẹ.

- gian 間: ở giữa, chen lẫn.

- tử 子: cách gọi con cháu hay hàng thấp dưới mình, bậc thầy có đức hạnh và học thức...

- cố ý 故 意: cố tình, có chủ ý, chủ tâm trước, tình ý có từ trước  nên thân thiết.....

- mang mang 茫 茫: mênh mông, mờ mịt, mịt mùng...    

Bài 35

BẦN GIAO HÀNH                                           貧 交 行  

Phiên thủ tác vân, phúc thủ vũ,                          翻手作雲覆手雨，

Phân phân khinh bạc hà tu sổ?                           紛紛輕薄何須數？

Quân bất kiến Quản, Bào bần thì giao,              君不見管鮑貧時交，

Thử đạo kim nhân khí như thổ.                          此道今人棄如土。

Đỗ Phủ                                                               杜 甫  

Dịch nghĩa

Bài hành về mối giao du khi nghèo khó.

Bàn tay lật qua tạo ra mây, lật bàn tay lại tạo thành mưa! Rất nhiều kẻ xem nhẹ và thiếu suy nghĩ, rốt cùng (những kẻ ấy) số lượng là bao nhiêu ? Bạn không thấy chuyện giao hảo của Quản Trọng và Bào Thúc Nha lúc còn nghèo khó?!. Đạo này, người thời nay ném bỏ đi như đất!

Tạm chuyển lục bát

BÀI HÀNH VỀ MỐI GIAO TÌNH LÚC NGHÈO KHÓ

Bàn tay trở lật mưa, mây!

Nhiều phường khinh  bạc lắm thay loạn phèo!
Thấy không Bào, Quản lúc nghèo,

Người nay, như đất vất vèo đạo kia!   

Chú thích

- bần giao  貧 交:  mối giao tình, qua lại, tiếp xúc với nhau. v.v. trong những lúc còn hàn vi, nghèo khó

- hành 行:  hành là một thể thơ có từ xưa, trước đời Đường bên Trung Hoa, thường  được sử dụng trong thơ cổ phong với tư tưởng phóng khoáng, không bị gò bó (VD: trong bài này câu thứ ba có 8 chữ  trong khi ba câu kia lại 7 chữ; trong bài 36 tiếp theo, thơ có  8 câu, 4 câu đầu có 7 chữ, câu 5 & 6 còn 3 chữ, câu 7& 8 trở lại 7 chữ) để bày tỏ những suy nghĩ về thời thế, về đời người và người đời như các bài Hành của Đỗ Phủ, Lý Bạch, Bạch Cư Dị, Nguyễn Du. v.v... Bài thơ thể Hành nhiều khi có thể hát như một bài ca.

- phiên thủ, phúc thủ  翻 手, 覆手: trở lật bàn tay, lật qua lật lại... chỉ sự thay đổi tráo trở 

- phân phân 紛 紛: rối loạn, lộn xộn, bận rộn, đông đảo, nhiều, phiền toái...

-  hà tu sổ 何 須 數: rốt cục số lượng là bao nhiêu?  

- Quản, Bào 管鮑: tức Quản Trọng và Bào Thúc Nha (có sách gọi theo âm là Bão hoặc Bảo). Quản Trọng 管仲 (725-645 TCN) tên thực là Di Ngô 夷吾, tự là Trọng. Ông có soạn sách và là thầy dạy công tử Củ con vua Hy Công nên đời sau gọi là Quản Tử. Ông được Bào Thúc Nha 鲍叔牙 tiến cử lên Tề Hoàn Công làm tể tướng thay mình trở thành một nhân vật quan trọng giúp Tề Hoàn Công đưa nước Tề trở thành nước giàu mạnh trong thời Xuân Thu. Bào Thúc Nha là thầy của công tử Tiểu Bạch, con vua Tề Hy Công đi lánh nạn khi Hy Công mất vì anh cùng cha khác mẹ là Tề Tương Công kém tài ,lại bạo ngược lên thay. Khi Tương Công bị giết, Bào Thúc Nha tìm cách đưa Tiểu Bạch về nối ngôi nhưng bị Quản Trọng và quân lính trên đường đưa công tử Củ về nước Tề, bắn tên trúng nhưng không chết. Bào Thúc Nha để cho  công tử Tiểu Bạch giả chết và nhanh chóng đưa Tiểu Bạch về nước tôn làm vua là Tề Hoàn Công. Do có công lớn nên Tề Hoàn Công lập Bào Thúc Nha làm tể tướng. Nhưng họ Bào đã tiến cử Quản Trọng thay mình. Tề Hoàn Công tức giận vì chuyện Quản Trọng bắn tên khiến mình suýt chết nên không chịu dùng. Bào Thúc Nha điềm tĩnh trả lời vua "Quản Trọng cũng có lòng trung thành với công tử Củ nên mới bắn bệ hạ. Nếu bệ hạ dùng Quản Trọng ,ông ấy có thể dùng tên bắn kẻ khác và giúp bệ hạ lấy được thiên hạ. Tôi có thể giúp bệ hạ trị nước, kết giao với các chư hầu chung quanh ,dẫn quân đi chinh chiến nhưng không bằng Quản Trọng!". Tề Hoàn Công cân nhắc rồi sai quan quân qua nước Lỗ tìm cách khiến Lỗ  bức tử công tử Củ và đón Quản Trọng về đưa  làm tướng quốc nước Tề. Nhờ vua giỏi, trọng người có tài ,lại có sự khôn khéo của Quản Trọng và Bào Thúc Nha nên nước Tề trở nên một nước lớn giàu mạnh. Khi còn nghèo khó cùng nhau đi buôn, Bào Thúc Nha bao giờ cũng nhường phần hơn cho Trọng vì biết Trọng anh em đông, còn mẹ già phải lo lắng. Khi Bào Thúc Nha mất, Quản Trọng đã nói rằng:" Sinh ta ra là mẹ ta, nhưng hiểu ta chỉ có Bào Thúc Nha thôi "

- thử đạo 此  道: đạo này. Người Trung Hoa xưa tình bằng hữu, tình nghĩa vợ chồng, tình cha con hay mẹ con. v.v. đều là ĐẠO .Đó là những đạo lý cần thiết để giữ được phẩm cách và tôn ti trật tự trong xã hội.....

- khí như thổ 棄如土: vất bỏ, ném đi như đất cát....

Bài 36

TAM CỐC HÀNH                                                         蠶 穀 行  

Thiên hạ quận quốc hướng vạn thành,                            天下郡國向萬城，

Vô hữu nhất thành vô giáp binh!                                      無有一城無甲兵。

Yên đắc chú giáp tác nông khí,                                        焉得鑄甲作農器，

Nhất thốn hoang điền, ngưu đắc canh.                             一寸荒田牛得耕。

Ngưu tận canh,                                                                 牛盡耕，

Tàm diệc thành.                                                                蠶亦成。

Bất lao liệt sĩ lệ bàng đà,                                                  不勞烈士淚滂沱，

Nam cốc, nữ ti, hành phục ca.                                         男穀女絲行復歌。

Đỗ Phủ                                                                             杜 甫  

Dịch nghĩa

Bài ca nuôi tằm, trồng lúa.

Bên dưới bầu trời, nơi các quận của đất nước hướng về hàng vạn thành trì. Không có thành trì nào lại không có áo giáp và binh khí. Nếu được ,đem nấu đúc áo giáp (cùng với binh khí) sẽ tạo ra dụng cụ cho nghề nông. Một tấc ruộng hoang, trâu được cày. 

Trâu cày dốc hết sức. Con tằm rồi cũng thành (tơ lụa...). Không cần sự vất vả, hy sinh của những liệt sĩ, những con người coi trọng nghĩa lớn, xem nhẹ mạng sống.(Sự hy sinh mạng sống của họ) khiến lệ (người còn sống) tuôn chảy như mưa trút! Trai làm ra thóc lúa, nữ dệt tơ, vừa làm lại vừa ca hát.

Tạm chuyển lục bát

BÀI CA NUÔI TẰM, TRỒNG LÚA

Dưới trời quận nước muôn thành,

Giáp binh không có thành nào là không!
Nếu đem nấu giáp làm nông,

Ruộng hoang một tấc con trâu được cày!

Trâu đem hết sức bừa cày,

Tằm kia rồi cũng thành đây tơ rồi.

Chẳng cần liệt sĩ, lệ rơi.

Dệt tơ, trồng lúa ca vời gái trai.

Chú thích

- thiên hạ 天下: dưới bầu trời, người đời .Người Trung Hoa xưa nay xem bờ cõi của mình là thiên hạ, xem các dân tộc bên ngoài bờ cõi của họ là man di, hay các "rợ", tỏ ý xem thường coi khinh, không "văn minh" như họ..... ! 

- quận quốc 郡國: quận là đơn vị hành chính cơ bản ngày xưa của nước (quốc) Trung Hoa Thời nhà Chu đã thiết lập các quận, huyện 縣, nhưng huyện lớn hơn quận. Thời Tần Thủy Hoàng quận lớn hơn huyện. Nhà Hán giữ lại cách gọi đơn vị hành chính của nhà Tần. Qua thời nhà Tùy, nhà Đường bỏ quận đặt ra châu 州. Đến đời Tống, đổi quận thành phủ 府. Nước ta trong thời kỳ bị bọn xâm lược phương Bắc nhà Hán cai trị đặt tên là quận Giao Chỉ 交趾郡, sau đó là Giao Châu 交 州. Đó là những địa danh không tốt đẹp do ngoại bang đặt để khi đất nước Âu Lạc đầu tiên bị các triều đại Trung Hoa xâm lăng và cai trị!

- giáp binh 甲兵: áo giáp và binh khí làm bằng kim loại cho binh lính để chiến đấu. Cũng dùng chỉ việc binh đao, chiến tranh.

- chú 鑄: nấu cho chảy kim loại để đúc vật dụng 

- liệt sĩ 烈士: những con người coi trọng nghĩa lớn  xem nhẹ mạng sống, dám hy sinh cho chính nghĩa.

- lệ bàng đà 淚滂沱: nước mắt tuôn chảy dầm dề như mưa trút.... (để thương nhớ các liệt sĩ và người thân hy sinh trong chiến tranh)

Bài 37

KIM TỊCH HÀNH                                                               今 夕 行   

(Tự Tề, Triệu tây quy chí Hàm Dương tác)                          (自齊趙西歸至咸陽作)  

Kim tịch hà tịch tuế vân tồ,                                                   今夕何夕歲云徂，

Canh trường chúc minh bất khả cô.                                      更長燭明不可孤。

Hàm Dương khách xá nhất sự vô,                                         咸陽客舍一事無，

Tương dữ bác tái vi hoan ngu.                                              相與博塞為歡娛。

Bằng lăng đại khiếu hô ngũ bạch,                                         馮陵大叫呼五白，

Đản tiển bất khẳng thành kiêu lô.                                         袒跣不肯成梟盧。

Anh hùng hữu thì diệc như thử,                                            英雄有時亦如此，

Giải cấu khởi tức phi lương đồ.                                            邂逅豈即非良圖。

Quân mạc tiếu, Lưu Nghị tòng lai bố y nguyện                   君莫笑，劉毅從來布衣願，

Gia vô đảm thạch thâu bách vạn.                                         家無儋石 輸百萬。

Đỗ Phủ                                                                                 杜 甫  

Dịch nghĩa

Bài hát đêm nay     

(Sáng tác từ Tề, Triệu ở phía tây cho đến thành Hàm Dương)

Đêm nay là đêm nào ,một năm đã đi qua?! Canh đêm dài ,đèn sáng nên không thể lẻ loi một mình! Nơi quán khách nghỉ trọ ở Hàm Dương, một việc gì (để làm) cũng không có.

Cùng với nhau lấp kín bằng chuyện cờ bạc để làm vui và giải khuây! Uy hiếp, dọa nạt (đối thủ) bằng tiếng  kêu hô to tiếng: "Năm trắng" (c.1-5)! Cởi trần, đi chân đất không chấp nhận số "lục yêu". Anh hùng có lúc cũng như thế này .Không hẹn mà gặp chuyện hên xui may rủi, há dám theo mà không có toan tính giỏi gì (trong nước đi của cờ bạc)!

Bạn chớ cười Lưu Nghị, từ trước đến nay chỉ mong ước mặc áo bằng vải xoàng xỉnh (làm kẻ bình thường) thôi ! Nhà không có đồ đong thóc lúa nhưng đã thua cờ bạc trăm vạn tiền! (C.6-10)

Tạm chuyển lục bát

BÀI HÁT ĐÊM NAY

Đêm gì vào cuối năm nay?

Sáng đèn không để canh chày  lẻ loi!

Hàm dương quán khách "ngồi rồi"!
Vui chơi cờ bạc, khuây người cùng nhau.
La to"năm trắng" dọa nào!

"Lục yêu" chân đất thành đâu được rày!

Anh hùng có lúc thế này!

Nếu không tính giỏi, rủi may được gì!

Áo xoàng Lưu Nghị cười chi,

Nhà không đong thóc thua đi muôn ngàn.

Chú thích

- tuế vân tồ 歲 云 徂: rằng năm đã đi qua...

- Hàm Dương 咸 陽: từng là kinh đô của nhà Tần (306-207 TCN) nằm ở tây bắc Trường An bị Hạng Vũ đánh chiếm rồi đốt phá.

- nhất sự vô 一 事 無: một việc gì cũng không có, "ăn không ngồi rồi", không có việc gì làm!

- bác 博: rộng lớn, thông suốt, dồi dào, đánh bạc, dành lấy, đổi lấy...

- tái 塞: lấp kín, biên tái, hiểm yếu, bế tắc, bức rèm che cửa. (Bác tái: lấp kín sự trống trải, không việc vàng bằng chuyện bày ra cờ bạc)

- hoan ngu 歡 娛: vui vẻ và khuây khỏa.

- bằng lăng 馮 陵: dọa nạt, hiếp đáp, dùng sức mạnh xâm chiếm....

- đản 袒: cởi trần, để trần, che chở....

- tiển 跣: ngồi xổm phải cởi giày, đi chân không.

- kiêu lô 梟 盧: trong trò cờ bạc xưa của người Trung Hoa, lô là số "yêu", lô là số "lục"....

- giải cấu 邂 逅: không hẹn mà gặp. Trong trò cờ bạc dùng để chỉ sự hên xui, may rủi gặp phải khi chơi! 

- khởi tức 豈 即: há dám theo ngay tức thì, hãy dựa theo.....

- phi lương đồ 非 良 圖: không có mưu tính cho giỏi ,không tính toán cho tốt...

- Lưu Nghị 劉 毅: sống thời Đông Tấn, Trung Hoa. Thuở hàn vi thích chuyện đánh bạc.

- tòng lai 來 布: từ trước đến giờ, luôn luôn, lúc nào cũng...

- bố y nguyện 布 衣 願: nguyện ước, mong muốn mặc áo bằng vải bố xoàng xỉnh của người bình thường...

- đảm thạch 儋 石: đảm là đồ đong thóc lúa bằng 2 thạch. Một thạch bằng lượng một thùng theo cách đong đếm đo lường của Trung Hoa xưa. Vô đản thạch: không có đồ đong lúa tức là nhà nghèo ,không ruộng vườn....

- thâu 輸: thua, bài bạc thua tiền, dâng nộp, chuyên chở, rớt xuống....

(Lần đến: Bài 38: Thán đình tiền cam cúc hoa, bài 39: Đoản ca hành  tặng Vương lang Tư Trực)

Dương Anh Sơn